راهنمای معلم دین وزندگی دهم از دذس پنجم تا درس نهم

درس پنجم

آیندة روشن

الف) اهداف

3.     هدف کلی: توانایی تبیین دلایل امکان و ضرورت معاد

4.     اهداف آموزشی:

-         ضرورت توجه به پیام پیامبران دربارة آیندة انسان

-         آشنایی با بحث امکان معاد و بیان دلایل آن

-         آشنایی با ضرورت معاد و بیان دلایل آن

-         توانایی پاسخ به برخی اشکالات دربارة معاد

ب) محورهای اصلی درس

1. عقل آدمی حکم می‌کند که توجه به خبر انبیا دربارة آخرت، ضروری است و هشدار آنان را باید جدی گرفت.

2-پیدایش نخستین انسان,نمونه هایی از زنده شدن مردگان در این جهان و نظام مرگ و زندگی در طبیعت شواهدی بر امکان معاد است.

3. زنده شدن انسان‌ها پس از مرگ با همة قوانین علمی سازگار است و امکان تحقق آن وجود دارد.

4. اقتضای حکمت الهی، وجود جهان آخرت و بازگشت انسان به سوی خداست.

5. اقتضای عدل الهی وجود جهانی به نام آخرت است تا انسان‌ها به آنچه استحقاقش را دارند، برسند.

 

ج) اجزای تدریس

تدریس این درس از اجزای زیر تشکیل شده است:

1. تبیین اهمیت توجه به بحث معاد در بخش« دفع خطر احتمالی»:

ابتدا، دبیر محترم قاعدة عقلی «دفع خطر احتمالی لازم است» را می‌نویسد و دربارة آن گفت‌وگو می‌کند و از دانش‌آموزان می‌خواهد که کاربرد این قاعده را در زندگی خود بیابند و مثال‌هایی برای آن بیاورند. هم چنین بحث را به  این موضوع می کشانیم که اگر فردی دروغگو یا دیوانه خبر از وجود خطری مانند وجود سمی در غذا یا پرتگاهی در مسیر راه دهد چه خواهند کرد؟ آیا باز هم از قانون« دفع خطر احتمالی لازم است »پیروی می کنند؟ پاسخ این پرسش از سوی آنان این خواهد بود که در مسائلی که بحث مرگ و زندگی در میان است , برای دفع خطر حتی به حرف افراد دروغگو نیز اهمیت می دهند چه رسد به آن که خبر از سوی فردی امین آورده شده باشد.

سپس بحث را به سمت خبر عظیم پیامبران منتقل کند و دربارة عظمت و حساسیت آن توضیح دهد.  می‌توان گفت که خبری عظیم‌تر و حساس‌تر از این خبر برای انسان وجود نداشته است.خبری که از سوی امین ترین و راستگوترین انسان ها به مردم داده شده است. خداوند 124000 پیامبر را مأمور این خبر کرده و به شیوه‌های گوناگون دربارة آن انذار داده است. هرکس می‌تواند اندکی با خود تأمل کند و عظمت این خبر را از طریق مقایسه دریابد. ما نیز می‌توانیم از دانش‌آموزان بخواهیم که این خبر را با هر خبری که می‌خواهند مقایسه کنند: خبر مرگ همة اقوام و خویشان، خبر آمدن زلزله، خبر قبولی در کنکور، خبر رسیدن به بهترین همسر و بهترین ثروت و ...، هیچ‌کدام قابل مقایسه با خبر وجود جهان آخرت نیست.

سپس این سؤال را مطرح کنیم که «آیا ما به اندازة کافی نسبت به این خبر حساسیت نشان می‌دهیم؟ ما که در مسائل حساس حتی به حر ف افراد غیر معتمد اهمیت می دهیم آیا در مورد مساله معاد آن گونه که لازم است به حرف امین ترین و راستگوترین افراد توجه کرده ایم؟ چرا پیامبران حاضر بودند به خاطر رساندن این خبر و ایستادگی و تأکید بر آن، جان خود را به خطر اندازند و برخی هم شهید شوند؟

با این چرخش، خبر پیامبران را روی تابلو می‌نویسیم و آن را با قاعدة عقلی «دفع خطر احتمالی لازم است»، مقایسه می‌کنیم.

در بیان این قاعده، از گفت‌وگوی امام کاظم (ع) با کسی که منکر معاد بود، استفاده کنید. امام کاظم (ع) به وی فرمود: «یا قیامت حقیقت دارد یا ندارد. اگر حقیقت داشت، من که مطابق دستور پیامبران عمل کرده‌ام، نجات می‌یابم و برای همیشه رستگار می‌شوم، اما تو برای همیشه زیان می‌بینی. اما اگر حقیقت نداشته باشد، نه من ضرری می‌بینم و نه تو به سودی می‌رسی؛ پس عاقلانه این است که به قول پیامبران عمل کنیم».

.2اثبات امکان معاد:

انسان گاهی با مقیاس قدرت خود, امور را به شدنی و ناشدنی تقسیم می کند. وقتی امری را ماوراء قدرت و تصور خود دید گمان می برد آن امر نشدنی است. یکی از این امور معاد  است.  امری که با قیاس به توانایی بشر البته ناشدنی است ولی در مقایسه با قدرتی که اولین بار حیات را آفریده امری است قابل انجام.

استدلال های قرآن در بحث امکان معاد یک سلسله جوابهایی است که از سوی خدا به کسانی داده شده است که قدرت خدا را با قدرت خود مقایسه می کنند. این جواب ها برخی در مقام بیان آن است که مانعی در راه برپایی زندگی مجدد انسان ها نیست و خداوند همان گونه که انسان را در آغاز خلق کرده است مجددا به او حیات خواهد بخشید  و برخی از جواب ها یک درجه جلوتر رفته و می گویند که در همین جهان نیز حیات پس از مرگ وجود دارد و لذا با دیدن آن دیگر جای انکار نیست.

دسته اول آیاتی است که به بحث خلقت نخستین انسان می پردازد و دسته دوم دربردارنده نمونه هایی از زنده شدن مردگان در این جهان و نیز نظام رایج مرگ و زندگی در طبیعت است.

 

3.انجام فعالیت کلاسی

در این فعالیت دانش آموزان به کمک هم گروهی های خود بایستی به تبیین خلقت عجیب سرانگشتان دست بپردازند. چرا که  خطوط سرانگشتان دست انسانها به گونه ای خلق شده است که سرانگشتان هیچ انسانی با دیگری یکسان  نیست و از همین رو از اثر انگشت به عنوان یکی از دقیق ترین ابزارهای پی بردن به هویت افراد در دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی استفاده فراوانی می شود و این خود نشانی از قدرت خداست که سرانگشت ملیاردها انسان را به گونه ای خلق کرده است که هیچ شباهتی با دیگری ندارد. خداوندی که از چنین قدرتی برخوردار است قطعا قادر به بازگرداندن حیات به انسان ها نیز هست.

 

4. اثبات معاد براساس حکمت:

در این مرحله، دبیر محترم باید به شکل تحلیلی، استدلال قرآن کریم را توضیح دهد تا دانش‌آموزان بهتر به استدلال قرآن پی ببرند. بیان قرآن کریم یک بیان عمومی و برای همگان است به همین جهت به سادگی بیان می‌فرماید: «احسبتم انما خلقناکم عبثا ...» و در همین بیان ساده مهم‌ترین استدلال معاد نهفته است.

اساس استدلال بر حکمت الهی است. پس از پذیرش خداوند و قبول حکمیانه بودن فعل او، می‌پذیریم که هر فعلی از او سر بزند، دارای غایت و هدف است. چون جهان و انسان فعل خداوند هستند، هدف حکیمانه‌ای دارند.

در این استدلال، بیشتر باید به سراغ انسان برویم و ویژگی های او را مورد نظر قرار دهیم تا معاد انسان بهتر روشن شود. انسان ویژگی‌هایی دارد مانند «گرایش به بقا» و «بی‌نهایت‌طلبی». خداوند حکیم این دو گرایش را بی‌سبب در ما قرار نداده است و اگر زندگی باقی و ابدی برای او در پیش نباشد، این دو ویژگی، عبث و بیهوده می‌شوند.

5. اثبات معاد براساس عدل الهی:

دبیر محترم، مقدمات برهان عدل، مفهوم عدل و عادلانه بودن اساس عالم را توضیح می‌دهد، بدون اینکه بخواهد دربارة عدل و سؤال‌های مربوط به آن بحث کند. البته ممکن است که در اینجا دانش‌آموزان دربارة وجود اختلاف‌ها، تبعیض‌ها و عیب و نقص‌های ظاهری موجود در جهان سؤالاتی طرح کنند. به طور خلاصه توضیح می‌دهیم که آنچه در جهان مشاهده می‌کنیم تفاوت است، نه تبعیض. اگر هم خداوند در جایی نعمتی را از کسی دریغ کرده، حکمتی دارد که ما از آن اطلاع نداریم و اگر انسان، در عین اینکه آن نعمت را ندارد، وظیفه‌اش را درست انجام دهد، خداوند پاداش مضاعف به او می‌دهد تا جبران آن نقص باشد.

سپس می‌گوییم اصولاً ظلم دربارة خدا معنا ندارد. زیرا کسی به سوی ظلم می‌رود که میل و خواستی دارد که می‌خواهد به آن برسد و چون از راه عادلانه نمی‌رسد، هوای نفس او را تحریک می‌کند تا به مردم ظلم می‌کند. اولاً خداوند کمبودی ندارد که بخواهد به آن برسد. ثانیاً هوای نفس ندارد که او را تحریک کند و به ظلم بکشاند. لذا آنچه به ظاهر برای ما تبعیض جلوه می‌کند، حکمت‌هایی دارد که برای ما روشن نیست.

پس از توضیحات لازم دربارة عدل، برای دانش‌آموزان بیان می کنیم  که نظری به زندگی انسان ها نشان می دهد که در این دنیا مردمان یکسان نیستند. برخی در مسیر خیر و خوبی گام بر می دارند و برخی در مسیر باطل و ستم و خیانت به دیگران عمل می کنند. از سوی دیگر می دانیم که در این عالم همه به پاداش یا کیفر تمام اعمال خود نمی رسند. گرچه بعضی از رفتارهای انسان در این عالم نیز بدون پاسخ نمی ماند ولی تردیدی نیست که تمامی اعمال انسان در این دنیا به نتیجه شایسته خود نمی رسد. چه بسا افرادی که همه عمر را با انواع سختی ها می گذرانند و عمری در جهت حق گام برمی دارند بی آنکه پاسخ شایسته برای از خودگذشتگی های خود دریافت دارند و چه بسا افرادی که دوران عمر خود تن به هرگونه فسادی می دهند و قبل از آنکه نتیجه اعمال خود را به طورکامل دریافت کنند چشم از جهان فرو می بندند.از طرف دیگر اصولا این جهان نیز ظرفیت جزا و پاداش انسان ها را ندارد. به عنوان نمونه چگونه می توان کسی که جان هزاران بی گناه را ستانده است در این جهان مجازات کرد؟ و البته از خود دانش‌آموزان می‌خواهیم که نمونه‌های دیگر از این عدم ظرفیت را بیان کنند.

 بنابر این عدل خدا ایجاب می کند تا عالمی دیگر و نظامی گسترده تر وجود داشته باشد تا عدل و داد درباره همگان اجرا شود.

 

6.توضیح بخش بیشتر بدانیم با عنوان« کی رفته و کی برگشته»

این بخش به دنبال پاسخ به شبهه ای است که از سوی منکران معاد مطرح می شود. کسانی که به دلیل محدود کردن علم خود به تجربه بشری, به انکار معاد می پردازند. در این بخش با استفاده از یک مثال و نیز با بهره گیری از قانون دفع خطر احتمالی و با استناد به حدیث امام رضا علیه السلام این شبهه پاسخ داده شده است.

7. اندیشه و تحقیق

سؤال اول برای جلب توجه دانش‌آموزان به عواقب اعمال نیک و بد است. ذکر برخی از کارهای نیک و عواقب زیبای آنها و نیز ذکر برخی از کارهای زشت و پیامدهای تلخ آنها انگیزة دانش‌آموزان را برای رفتن به سوی نیکی‌ها و دور شدن از بدی‌ها افزایش می‌دهد.

8. پیشنهاد

این پیثشنهاد یک تحقیق قرآنی است که دانش‌آموزان با تأمل در آیات، انگیزه‌های انکار معاد را بررسی می‌کنند. آیات 45 تا 48 سورة واقعه، سرگرم کام‌رانی و نازپروردگی بودن، اصرار در انجام دادن گناه و پیروی از عقاید غلط گذشتگان، آیة 5 سورة قیامت، اصرار در بدکاری و فساد و آیات 11 و 12 مطفّفین، تجاوزکاری و گناه‌کاری را زمینة انکار معاد، معرفی می‌کند.

دانستنی‌های ضروری و اطلاعات مورد نیاز معلم

از آیات و اشعار زیر می‌توان در این درس استفاده کرد:

- تفاوت روز قیامت با دنیا:

«الیوم عمل و لا حساب و غدا حساب و لا عمل».

                                                 امام علی (ع)، نهج‌البلاغه، خطبة 42

- معاد در پرتو عدل الهی:

    قیــامت بهــر ایـن آمد مقــرر          که ظلم و عدل هر دیندار و کافر

    شود در پیش هرکس آشکارا            که شایـد این ســزا را یا جــزا را

                                       دیوان رفعت سمنانی، ص 457

- در اندیشة فردا بودن:

    از دم سرد خزان برگی که می‌افتد به خاک       از جهان، بی‌برگ رفتن یاد می‌آرد مرا

                                                  صائب تبریزی

    رهــی دور است امـا بـعــد مــرگــت     از اینجا بُرد بایــد زاد و برگت

    اگر دردست و گر درمان از اینجاست        که زاد راه بی‌پایان از اینجاست

                                      خسرونامه، عطار نیشابوری، ص 276

         عاقبتی هست بیا پیش از آن          کردة خود بین و بیندیش از آن

         روز قیامت که بود داوری                 شرم نداری که چه عذر آوری

                                                   دیوان نظامی گنجوی، ص 55

منابع برای معلم و دانش‌آموز

منابع این درس، همان منابع درس پیش است.

 

 

درس ششم

منزلگاه بعد

الف) اهداف

1. هدف کلی: آشنایی با جهان برزخ و توانایی تبیین رابطة آن با دنیا و آخرت

2. اهداف آموزشی:

-         شناخت جهان برزخ به عنوان عالم میان دنیا و آخرت

-         شناخت رابطة برزخ و آخرت و توضیح و تبیین آن رابطه.

ب) محورهای اصلی درس

1. قرآن کریم می‌فرماید که پس از مرگ و قبل از قیامت، انسان وارد عالمی به نام «برزخ» می‌شود.

2. در دورة برزخ، بدن دنیایی انسان حیات خود را از دست می‌دهد اما روح فعالیت آگاهانة خود را دارد.

3. پیشوایان معصوم ما- صلوات الله علیهم- دربارة سرنوشت مؤمنان و کافران در برزخ، ما را راهنمایی کرده‌اند.

4. از آیات قرآن کریم و کلام معصومان (ع) به دست می‌آید که بهره‌ای از بهشت و جهنم آخرت در برزخ به ترتیب نصیب مؤمنان و کافران می‌شود.

5. در دورة برزخ پروندة اعمال پروندة اعمال انسان‌ها باز است و آثار کارهایی که در دنیا انجام داده است، به او می‌رسد.

 

ج) اجزای تدریس

این درس، دارای قسمت‌های زیر است:

1. تبیین ویژگی‌های برزخ:

ابتدا دربارة کلمة «برزخ» توضیح داده است. در آیة 100 سورة مؤمنون کلمة برزخ به کار رفته و مشخص شده که مربوط به بعد از مرگ تا روز قیامت است.

اولین ویژگی دوران برزخ جدایی روح از بدن دنیایی و دریافت روح توسط ملائکه و ادامة حیات او در دورة برزخ است. اما بدن دنیایی وارد خاک می‌شود و فعالیت‌های حیاتی خود را از دست می‌دهد. آیة 97 سورة نساء و آیة 32 سورة نحل دربارة دریافت روح هستند.

ویژگی دوم مربوط به گفت‌وگوی فرشتگان با انسان پس از مرگ است. این گفت‌وگو نشان می‌دهد که انسان هوشیاری خود را پس از مرگ نه تنها از دست نداده، بلکه بر آن افزوده شده، به طوری که می‌تواند حضور فرشتگان را درک کند. آیات 97 سورة نساء و 32 سورة نحل به این موضوع اشاره می‌کند.

.

سومین ویژگی، مربوط است به ارتباط عالم برزخ با دنیا و تأثیر اعمال دنیایی بر وضع انسان در برزخ. آیة 12 سورة یس و آیه 13 قیامت، مربوط به این موضوع است. در این قسمت برخی از نمونه ها و مثالهای امروزی از اعمال ماتأخر برای دانش آموزان ذکر شده است تا دانش آموزان به خوبی به این امر واقف شوند که بسیاری از اعمال انسان می تواند پس از مرگ وی نیز تداوم داشته باشد و موجب پاداش یا عقاب وی شود. این مساله خصوصا در عصر امروز که به عصر ارتباطات شهرت دارد نمود بیشتری دارد. چرا که هر مطلبی که در اختیار دیگران قرار می دهیم به سرعت با ابزارهای نوین اطلاعاتی دست به دست می شود که اگر مطلب مفیدی باشد به ازای هر کسی که از آن بهره برد و تازمانی که این مطلب دست به دست می گردد باعث بهره مندی انسان از ثواب آن می شود و اگر مطلب نامناسبی باشد به ازای هر کسی که از آن تأثیر منفی می پذیرد اسباب عقاب انسان فراهم می شود.

ذکر این ویژگی‌ها به این منظور است که دانش‌آموزان، هم متوجه تفاوت دنیا با برزخ و برزخ با آخرت شوند و هم به سرنوشت عظیمی که پس از مرگ وجود دارد، پی ببرند. بنابراین، دبیر باید در لابه‌لای صحبت‌های خود به این موضوعات بپردازد و توجه دانش‌آموزان را به آنها جلب کند.

2. انجام فعالیت کلاسی:

این فعالیت، برای تکمیل ویژگی سوم برزخ است. هدف اصلی از این فعالیت، توجه دادن دانش‌آموزان به آثار و عواقب اعمال خودشان است. آنان با ذکر این مثال‌ها بیشتر خواهند فهمید که کمتر عملی در دنیا هست که آثار طولانی‌مدت نداشته باشد و عموم اعمال و آثارشان حتی پس از مرگ هم باقی است.

3.تبیین بخش «بیشتر بدانیم» با عنوان « دومینویی به امتداد جهان آخرت»

این قسمت در صدد تبیین بیشتر اعمال ما تأخر انسان در قالب یک مثال است. سرگرمی دومینو که در این بخش از آن نام برده شده است متشکل از تعداد بالایی قطعات کوچک مستطیلی شکل است که با فاصله مناسب در کنار هم چیده می شوند و با ضربه زدن به اولین قطعه و افتادن آن, سایر قطعات نیز تحت تاثیر ضربه آغازین یک به یک بر زمین می افتند. گاه در این سرگرمی از هزاران قطعه استفاده می شود که فقط کافی است کسی اولین ضربه را به اولین قطعه بزند تا انرژی اولین ضربه همین طور به قطعات مختلف منتقل شود. کتاب با استفاده از این مثال, ارسال یک پیام یا عکس یا فیلم از سوی ما در فضای اینترنت را همچون ضربه زدن به اولین قطعه دومینو دانسته که موجب می شود این پیام در فضای مجازی دست به دست از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود. منتها بر خلاف دومینو تعداد قطعات یا همان اشخاصی که پیام را منتقل می کنند بسیار بیشتر و زمان این جابه جایی نیز گاه سالها و قرن ها به درازا می کشد و قطعا برای هر بار که این پیام به شخصی جدید منتقل می شود ثواب یا عقابی برای ارسال کننده آغازین پیام نگاشته می شود.

4.تبیین بخش «برزخ در کلام پیشوایان»

در این قسمت به بیان برخی از ویژگی های ذکر شده در خصوص برزخ با استناد به سخن معصومین پرداخته ایم. هر چهار حدیث بر این نکته تاکید دارند که در جهان برزخ حیات جاری است و فرد مرده از آگاهی برخوردار است و حتی به حسب درجات ایمان به دیدار خانواده خویش می آید. حدیث چهارم اگرچه در نگاه اول بر اهمیت و جایگاه عمل انسان تاکید دارد اما بر این نکته نیز اشاره دارد که پس از مرگ انسان از شعور و آگاهی بالاتری نسبت به دنیا برخوردار است به گونه ای که حقیقت و باطن امور را می بیند چنانکه مورد خطاب اعمالش واقع می شود.

5. انجام فعالیت پیام احادیث:

در این فعالیت، دو سؤال طرح شده است. دانش‌آموزان باید به صورت گروهی یا فردی پاسخ هر سؤال را آماده کنند.

در سؤال اول، توجه دانش‌آموزان به این نکته جلب می‌شود که دورة برزخ دورة بی‌خبری نیست. این‌گونه نیست که انسان فقط جسدی باشد که در قبر می‌افتد و به تدریج فرسوده می‌شود و از بین می‌رود، بلکه دوره‌ای جدید از آگاهی‌ها و خبرهاست. برای توضیح این مورد، دانش‌آموزان باید شواهدی از روایات نشان دهند. البته همة روایات ذکر شده، بیانگر این حقیقت است.

در سؤال دوم، رابطة میان انسان و عمل وی بررسی می‌شود. انسان در برزخ درمی‌یابد که آنچه از او جدانشدنی است، عمل است. علت جدا نشدن عمل، این است که عمل بخشی از وجود او و در واقع، اصل وجود اوست. اگر در این زمینه خوب بیندیشیم، انسان چیزی جز مجموعه‌ای از اعمالش نیست. عمل معنای گسترده‌ای دارد و شامل اعمال ظاهری و باطنی می‌شود. تفکرات، تخیلات، احساسات، عواطف و اخلاق و رفتاری که انسان در طول زندگی داشته است، هویت او را می‌سازد. عمل انسان، خود انسان است که در مقابل او مجسم می‌شود، یعنی، انسان در برزخ خود را به واقع درمی‌یابد و به درک عمیقی از خود نائل می‌شود. پس علت جدا نشدن عمل از انسان، این است که انسان و عمل انسان دو چیز نیستند، بلکه واقعیت‌اند و این نکته در برزخ به خوبی درک می‌شود.

6.تبیین بخش« بیشتر بدانیم»

در این بخش که در صدد پاسخگویی به یکی از رایج ترین سوالات دانش آموزان در موضوع مرگ و برزخ است, به تبیین موضوع فشار قبر پرداخته شده است.برخی دانش آموزان گمان می کنند که منظور از فشار قبر, فشرده شدن دیواره های قبر به یکدیگر و فشار به بدن جسمانی است. این قسمت به دنبال برطرف کردن این اشتباه است.

د) اندیشه و تحقیق

در این بخش، دو سؤال طرح شده است:

سؤال اول: دربارة کلمة «توفّی» است. توفّی به معنی دریافت کامل است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید که ما در هنگام مرگ نفس شما را به تمام و کمال دریافت می‌کنیم. روشن است که این توفی مربوط به بعد غیرمادی وجود انسان، یعنی روح اوست.

سؤال دوم:در این قسمت دانش آموز دو مورد از سه مورد ویژگی های عالم برزخ را که در کتاب با آن آشنا شد ذکر می کند.

هـ) پیشنهاد

این پیشنهاد، یک کار تحقیقی و پژوهشی است برای آشنایی دانش‌آموزان با انسان‌های نیکوکار شهر خود. این‌ آشنایی زمینه‌ای فراهم می‌کند که دانش‌آموزان این شخصیت‌ها را الگو و اسوه قرار دهند و در مسیر آنان قدم بردارند.

دانستنی‌های ضروری و اطلاعات مورد نیاز معلم

1.     آیاتی از قرآن کریم که مفسران در ذیل آنها، به بحث دربارة برزخ پرداخته‌اند، از جمله:

مؤمنون/ 99 و 100                 سجده/ 11

هود/ 105 تا 108              انعام/ 61

مؤمن/ 46 و 47                نوح/ 25

مریم/ 62                     نساء/ 97

آل‌عمران/ 169 و 170               مؤمن/ 11

زمر/ 42                      یس/ 26 و 27

بقره/ 154                    روم/ 55

برای تحقیق بیشتر به تفسیرالمیزان، تفسیر نمونه، تفسیر موضوعی آیت‌الله جوادی‌آملی و سایر تفاسیر مراجعه شود.

2. برخی احادیث دربارة گاهی در برزخ:

- امام صادق (ع) فرمود: «به درستی که مؤمن خانوادة خویش را زیارت می‌کند؛ پس آنچه را دوست دارد، می‌بیند و آنچه را ناخوشایند دارد، از او پوشیده می‌شود. کافر نیز خانوادة خویش را زیارت می‌کند؛ پس، می‌بیند آنچه ناخوشایند است و از او پوشیده می‌شود، آنچه را دوست می‌دارد». امام فرمود: «پاره‌ای از ایشان هر جمعه زیارت می‌کنند و پاره‌ای برحسب عمل خود زیارت می‌کنند» (اصول کافی، کتاب الجنائز، باب المیت یزور اهله، روایت 1).

- خضر می‌گوید به امام صادق (ع) عرض کردم: «از چه چیزی در قبر سؤال می‌شود؟ فرمود: از ایمان محض و از کفر محض [یعنی فقط از ایمان و کفر سؤال می‌شود تا مؤمن و کافر مشخص شود]». گفتم وضعیت دیگر مردم چگونه است»؟ فرمود: «به خدا قسم، آنان به حال خود رها شده‌اند و در آن هنگام توجهی به آنها نمی‌شود [این گروه مستضعفان‌اند که ایمان و کفرشان مشخص نیست]». گفتم: «در قبر از چه چیزی می‌پرسند؟»، فرمود: «از حجت خدا که در میان آنهاست»؛ پس، به مؤمن گفته می‌شود: «دربارة آن شخص (حجت خدا) چه می‌گویی؟»، مؤمن می‌گوید: «او امام من است». پس به او گفته می‌شود: «بخواب، خدا خواب را بر تو گوارا گرداند» و دری از بهشت به روی او باز می‌شود و پیوسته تا قیامت نسیمی از آن بر او می‌وزد. به کافر گفته می‌شود: «دربارة آن شخص (حجت خدا) چه می‌گویی؟»؛ وی می‌گوید: «دربارة او شنیده‌ام اما نمی‌دانم کیست». پس به او گفته می‌شود: »دانستی [ولی انکار کردی]» و دری از جهنم به روی وی گشاده می‌شود و پیوسته تا قیامت آتشی از آن او را دربرمی‌گیرد» (اصول کافی، ج 3، باب المسألة فی القبر، روایت 8).

- از امام صادق (ع) دربارة ارواح مؤمنان سؤال شد، فرمود:

«أرواح المومنین فی حجرات فی الجنة، یأکلون من طعامها و یشربون من شرابها و یتزاورون فیها و یقولون: ربنا أقم لناالساعة لتنجز لنا ما وعدتنا».

و چون از ارواح مشرکان سؤال شد، فرمود:

«فی النار یعذبون، یقولون لا تقم لنا الساعة، ولا تنجز لنا ما وعدتنا».

                                   (بحارالانوار، ج 6، ص 169 و 270)

امام سجاد (ع) فرمود:

«ان القبر اما روضة من ریاض الجنة، او حفرة من حفر النار».

                                   (تفسیرالمیزان، ج 15، ص 74).

امام صادق (ع) فرمود:

«أن الأرواح فی صفة الأجساد فی شجر فی الجنة تتعارف و تتسائل فإذا قدمت الروح علی تلک الأرواح تقول: دعوها فإنه قد أقبلت من هول عظیم ثم یسألونها ما فعل فلان و ما فعل فلان فإن قالت لهم: ترکته حیا ارتجوه و إن قالت: لهم قد هلک قالوا: قد هوی بهوی‌».

                      (الفصول المهمه فی اصول الائمه، الحرالعاملی، ج 1، ص 330).

منابع برای معلم و دانش‌آموز

با توجه به ثابت بودن موضوع، منابع قابل استفاده در این درس، همان منابع درس پنجم است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

درس هفتم

واقعة بزرگ

الف) اهداف

5.     هدف کلی: آشنایی با مراحل وقوع قیامت و چگونگی محاکمة الهی

6.     اهداف آموزشی:

-         آشنایی با مراحل تکوین واقعة قیامت و توانایی تبیین آن

-         به دست آوردن درک صحیح از محاکمة الهی در روز جزا و سرنوشت انسان‌ها پس از آن

-         کسب مراتبی از خوف و رجا نسبت به آیندة خود در جهان آخرت.

ب) محورهای اصلی درس

1. برپایی قیامت دارای دو مرحله است که هر مرحلة آن با یک نفخ صور آغاز می‌شود.

2. در مرحلة اول بساط حیات روی زمین برچیده می‌شود و تحولی عظیم در آسمان‌ها و زمین رخ می‌دهد؛ به طوری که به آسمان‌ها و زمینی دیگر تبدیل می‌شود.

3. در مرحلة دوم همة انسان‌ها زنده می‌شوند و از دل زمین بیرون می‌آیند؛ پرده‌ها کنار می‌رود و حقایق دنیا آشکار می‌شود.

4. دادگاه الهی برپا شده و به حساب انسان‌ها بر موازین عدل رسیدگی می‌شود. در دادگاه الهی، پیامبران و امامان به عنوان شاهد حضور دارند.

5. نامة اعمال که عین عمل انسان را تشکیل می‌دهد، در اختیار هرکس قرار می‌گیرد و هرکس صورت واقعی خود را- زشت و زیبا- می‌بیند و مشاهده می‌کند.

 

ج) اجزای تدریس

در تدریس این درس باید به  اجزای زیر توجه شود:

1. تبیین مرحلة اول قیامت:

دبیر محترم به بیان این حوادث با حالت تنذیر و موعظه می‌پردازد و در شرح این حوادث، نباید برداشت‌های شخصی را دخالت دهد، بلکه صرفاً به نقل و توضیح آن حوادث اکتفا نماید. البته لازم است دبیران، خود را آمادة پاسخ‌گویی به سؤال‌هایی که دانش‌آموزان مطرح می‌کنند، بنمایند. این آمادگی با مطالعة کتاب‌های تفسیر، مانند تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، تفسیر نور، تفسیر موضوعی آیت‌الله جوادی آملی دربارة معاد، به دست می‌آید. ذکر این حوادث، در قرآن کریم و آوردن آنها در کتاب درسی، هم حتمی بودن معاد را برای دانش‌آموزان ملموس‌تر می‌کند و هم عظمت آن را بهتر نمایان می‌کند.

اولین حادثه، نفخ صور اول است که در آیة 68 سورة زمر آمده است. دومین حادثه، مرگ اهل آسمان‌ها و زمین است که در همان آیه آمده است. سومین حادثه، تغییر و تحول در آسمان‌ها و زمین است که در بسیاری از آیات قرآن، از جمله در سوره‌های انشقاق، تکویر، قارعه، زلزال، حاقه، فجر و انفطار ذکر شده است.

2. تبیین مرحلة دوم قیامت:

دبیر گرامی، با همان بیان تنذیری و موعظه‌ای، هریک از حوادث مرحلة دوم قیامت را توضیح می‌دهد و از دانش‌آموزان می‌خواهد که آیه‌ای را که این حادثه در آن آمده است را مشخص کنند.

حادثة اوّل، نفخ صور دوم و زنده شدن انسان‌ها است که از آیه 68سوره زمر به دست آمده است.

حادثة دوم، کنار رفتن پرده از حقایق عالم است که از آیة 69 سورة زمر به دست آمده است.

حادثة سوم، برپا شدن دادگاه الهی است که از آیات 69 سورة زمر و 47 سورة انبیاء استخراج شده است.

حادثة چهارم، حضور شاهدان و گواهان است که از آیة 69 سورة زمر و 21 سوره فصلت به دست آمده است.در این درس به سه مورد از این شاهدان یعنی پیامبران و امامان, فرشتگان و اعضای بدن انسان اشاره شده است.

حادثة پنجم، دادن نامة اعمال است که از آیات 19 و 25 سورة حاقه به دست آمده است.

3.تبیین بخش «بیشتر بدانیم»

در این قسمت دو بیشتر بدانیم آورده شده است. اولین آن بخشی از مناجات حضرت علی علیه السلام در مسجد کوفه است که برای اثر بخشی بیشتر درس ذکر شده است. در این دعا امام به بیان سختی های قیامت در قالب مناجات با خدا می پردازد. مناسب است که این بخش با صدای دلنشین استاد سماواتی برای دانش آموزان پخش شود .

در بیشتر بدانیم دوم به یکی دیگر از سوالات دانش آموزان در خصوص محتوای درس پرداخته شده است .

 

4.اندیشه و تحقیق

در سوال اول به ذکر  سه دسته از شاهدان قیامت که در کتاب ذکر شده است می پردازد.

در سوال دوم نیز برخی از وقایع عالم قیامت توضیح داده می شود.

 

 

منابع برای معلم و دانش‌آموز

علاوه بر منابع ذکر شده در درس‌های مربوط به معاد، از منابع زیر نیز می‌توان استفاده کرد.

1. تجسم عمل و شفاعت، محمد شجاعی، کانون اندیشه جوان (معلم و دانش‌آموز)

2. مواقف حشر، محمد شجاعی، کانون اندیشه جوان (معلم و دانش‌آموز)

 

 

 

درس هشتم

فرجام کار

الف) اهداف

1. هدف کلی: آشنایی با سرنوشت و سرانجام انسان در منزل آخرت و احساس نیاز به کسب آمادگی در آن روز

2. اهداف آموزشی:

-         بیان مراحل واقعة قیامت بعد از حضور در دادگاه الهی

-         شرح جایگاه نیکوکاران و گناهکاران براساس قرآن کریم و سنت

-         تبیین تناسب عمل با پاداش و کیفر در قیامت.

ب) محورهای اصلی درس

1. پس از محکمة الهی، بهشتیان با جلال و کرامت به سوی بهشت برده می‌شوند.

2. پس از محکمة الهی، جهنمیان با خواری به سوی جهنم رانده می‌شوند.

3. بهشتیان در بهشت از نعمت‌های بی‌شماری بهره می‌برند که قرآن کریم از آنها خبر داده است.

4. ما باید با استفاده از بشارت‌های قرآن، استعدادهای درونی خود را برای رسیدن به نعمت‌های بهشتی شکوفا کنیم.

5. جهنمیان به عذاب‌های گوناگونی در جهنم دچار می‌شوند؛ قرآن کریم از این عذاب‌ها خبر داده است.

6. ما با توجه به انذار قرآن، باید بکوشیم خود را از عذاب الهی حفظ کنیم.

7. آنچه انسان به عنوان پاداش یا کیفر دریافت می‌کند، محصول کار اوست.

8. پاداش و کیفر الهی ظهور و بروز خود عمل انسان است.

ج) اجزای تدریس

این درس از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:

1. تبیین جایگاه نیکوکاران:

دبیر می‌تواند با استفاده از این بخش، نعمت‌های بهشتی را که در قرآن کریم ذکر شده یا در روایات آمده است، به دانش‌اموزان یادآوری کند؛ این یادآوری باید حالت تبشیری داشته باشد تا شوق و امید به کسب آن نعمت‌ها را در دانش‌اموزان ایجاد کند. نعمت‌های بهشت متنوع‌اند و متناسب با وجود انسان، هم جنبة جسمانی دارند و هم معنوی؛ پس، لازم است دانش‌آموزان را به انواع مختلف این نعمت‌ها و لذت‌ها متوجه سازیم.

2.تبیین بخش «بیشتر بدانیم»

یکی از سوالات دانش آموزان در خصوص بهشت این است که آیا زندگی جاوید در آن جا موجب خستگی و دلزدگی انسان نمی شود. این سوال از آن جهت مطرح می شود که ما انسان ها حتی در هنگام بهره بردن از بهترین لذت ها و خوشی ها, پس از مدتی از تکرار و تداوم آن دچار دلزدگی می شویم. این بخش به پاسخ این پرسش پرداخته است.

 

3. تبیین جایگاه گناهکاران:

دبیر با استفاده از نمونه‌های ذکر شده و مثال‌های دیگری که خود از قرآن کریم یا احادیث استخراج کرده است، نمونه‌هایی از عذاب‌های جهنم را بیان می‌کند تا دانش‌آموزان با جایگاه جهنمیان و عاقبت کار آنان بیشتر آشنا شوند. لازم است دانش‌آموزان بدانند که این عذاب‌ها، یا در قرآن کریم ذکر شده‌اند یا از احادیث معصومان (ع) نقل شده است و چیزی ساختگی نیست. البته مهم این است که از ذکر نمونه‌ها و عذاب‌های غیرمستند و افسانه‌ای دوری کنیم و زبان تنذیری مناسبی را برگزنیم. دبیر می‌تواند قبل از شروع کلاس، عذاب‌های جهنمی و همچنین نعمت‌های بهشتی را با ماژیک در صفحة بزرگی یادداشت کند و در مورد آنها توضیح دهد.

برای اینکه دانش‌آموزان متوجه شوند که این‌گونه عذاب‌ها، ارتباط مستقیمی با گناهان انسان دارد و این عذاب‌های بزرگ، نتیجة گناهان بزرگ و محصول آنها است نه چیزی اضافی، دبیر بایستی توجه دانش‌آموزان را در این مرحله به گناهان بزرگ اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی که در سطح دنیا اتفاق می‌افتد، جلب کند. دانش‌آموز به این وسیله متوجه می‌شود که این عذاب‌های بزرگ برای ارتکاب چند گناه بزرگ و کوچک توسط افراد معمولی نیست، بلکه بین عذاب‌ها و اعمال تناسب و هماهنگی برقرار است. البته توضیحات شما نباید به گونه‌ای باشد که گناهان فردی و کوچک، کم‌اهمیت جلوه کند؛ زیرا همین گناهان کوچک و کم‌اهمیت‌اند که به تدریج صفحة قلب انسان را مکدر می‌کنند و او را برای ارتکاب گناهان بزرگ، آماده می‌سازند.

4.انجام فعالیت «بررسی»

در این فعالیت دانش آموزان با خود اندکی فکر می کنند و زمینه ها و عوامل رفتن به سوی گناه را در خود بررسی می کنند تا ببینند در برابر چه موضوعی ضعف دارند.اگر دانش آموزان مایل باشند می توانند ضعف های معمولی و قابل طرح در کلاس را مطرح کنند و به کمک معلم و دیگر دانش آموزان, راههای از بین بردن آنها را بیابند.

5. تبیین رابطة عمل با پاداش و کیفر:

دبیر ارجمند، انواع رابطه‌های میان عمل و نتیجة آن را روی تختة سیاه به صورت جدول، نمایش می‌دهد و آنها را تشریح می‌کند. ابتدا دو نوع رابطة قراردادی و طبیعی را تبیین می‌کند و ویژگی‌های هریک از این‌دو را توضیح می‌دهد.و سپس به تشریح رابطه سوم می پردازد.

 

همان‌طور که می‌دانیم رابطة عمل با نتیجة آن در آخرت، رابطه‌ای عینی است؛ یعنی، عین عمل به صورت پاداش یا جزا درمی‌آید. این نوع رابطه در دنیا کمتر مصداق دارد؛ بنابراین، تصور آن برای ما مشکل است اما چون آخرت، باطن دنیا است و رابطة دنیا و آخرت رابطة ظاهر و باطن است، ظهور و جلوة اعمال انسانی که در دنیا انجام شده است، در آخرت به صورت نعمت‌های بهشتی یا عذاب‌های جهنمی ظاهر می‌شود؛ برای مثال، غیبت در جهنم به صورت عذاب خاصی درمی‌آید یا راستی و صداقت در بهشت به صورت یک نعمت ظاهر می‌شود؛ به همین جهت در حدیث آمده است: «این همان اعمال شماست که به سوی شما بازگردانده شده است».[14]

موضوع مهمی که به تبیین دقیق نیاز دارد، حقیقت نامة عمل و چگونگی ثبت و ظهور آن است. این موضوع، بحث عمدة این درس است و باید به خوبی برای دانش‌آموزان روشن شود و آنان دریابند که نامة عمل، چیزی جز آنچه هر شخص در دنیا کسب کرده است، نیست. برای اطلاع بیشتر از کیفیت نامة عمل، خلاصة نظرات آیت الله جوادی آملی را تقدیم می کنیم.

آیت الله جوادی آملی در کتاب معاد در قرآن (جلد پنجم از تفسیر موضوعی قرآن کریم، صفحات 47 تا 96) بحث مبسوطی دربارة تجسم اعمال دارند که خلاصة بخشی از آن را در اینجا می‌آوریم.

«آیات تجسم اعمال بر چند دسته است:

اول- آیاتی که بر زنده و مشهود بودن عمل پس از مرگ، دلالت دارد؛ مانند: سورة کهف، آیة 49 و 78؛ سورة زلزال، آیات 6 تا 8؛ سورة آل‌عمران، آیة 30 و سورة تکویر، آیة 14.

دوم- آیاتی که دلالت دارد آنچه را انسان به عنوان خیر و کار نیک پیش می‌فرستد یا به عنوان شر و عمل قبیح انجام می‌دهد، همه را خواهد دید؛ مانند: آیة 110 سورة بقره، آیة 20 سورة مزمل و آیة 40 سورة نبأ.

سوم- آیاتی که دلالت دارد همة کردار و حتی پنهانی‌های اسرار و رموز انسان در قیامت آشکار می‌شوند؛ مانند: آیة 284 سورة بقره، آیة 16 سورة مؤمن، آیة 54 سورة احزاب و آیة 29 سورة آل‌عمران.

چهارم- آیاتی که دلالت دارد انسان در برابر کردار خویش به پاداش کامل خواهد رسید و آنچه کسب کرده است، به او کاملاً بازپرداخت خواهد شد؛ مانند: آیة 281 سورة بقره، آیات 25، 161 و 185 سورة آل‌عمران و آیة 70 سورة زمر.

پنجم- آیاتی که دلالت دارد اعمال انسان آزموده می‌شود؛ چنان‌که محصول کشاورزی به وسیلة چشیدن آزموده می‌شود تا کال یا رسیده بودن آن و نیز مزه‌اش معلوم شود؛ عمل انسان نیز در قیامت به آزمایش گذاشته می‌شود و انسان آن را می‌چشد تا بفهمد شیرین است یا تلخ؛ مانند: آیة 30 سورة یونس.

ششم- آیاتی که دلالت دارد پاداش عین عمل و کردار انسان عین پاداش است؛ مانند: آیة 90 سورة نمل، آیة 39 سورة صافات، آیة 16 سورة طور، آیة 7 سورة تحریم، آیة 84 سورة قصص، آیة 40 سورة غافر و آیة 147 سورة اعراف.

هفتم- آیاتی که بر چگونگی ارائة عمل انسان در قیامت دلالت دارد؛ مثلاً در برخی آیات، عمل انسان به صورت غل و زنجیر بر گردن آدمی بیان شده است؛ مثل: آیة 33 سورة سبا. در دنیا نیز گاهی انسان حقایق باطنی و اخروی اشیا را در خواب که دریچه‌ای به ملکوت است، به صورتی مناسب می‌یابد؛ چنان‌که علم و دانش به صورت آب زلال و حکمت به صورت شر، تجلی می‌کند. خواب‌بیننده، با لوح محفوظ، لوح محو و اثبات، و کتاب مبین، ارتباط حضوری برقرار می‌سازد و از امور غیبی گذشته یا آینده مطلع می‌شود؛ چنان‌که حضرت یوسف فرمود: انی رأیت احد عشر کوکبا و الشمس و القمر رأیتهم لی ساجدین[15]؛ من در خواب یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم. دیدم آنها برای من سجده می‌کنند. آن حضرت این حقیقت را در عالم مثال منفصل دید و آنگاه که به ظهور و تأویل رسید، گفت: یا ابت هذا تأویل رؤیای من قبل[16]؛ ای پدر، این است تعبیر خواب پیشین من.

آن‌سان که علم از عالَم اندیشه و ذهن در خارج به صورت نوشتار، شکل می‌گیرد، یعنی نخست از ماده و صورت منزه است و سپس، در قالب ماده و صورت نزول می‌یابد و این دو نحوة وجود در طول هم قرار دارند؛ در قوس صعود نیز کردار انسان، مانند غیبت به شکل نان‌خورش سگ‌های جهنم نموده می‌شود؛ همچنین بردن حیثیت و آبروی مردم در دنیا و گزیدن و نیش زدن آنان با زبان در قیامت به صورت تیغ درمی‌آید: لیس لهم طعام الا من ضریع ð لایسمن و لا یغنی من جوع[17]. غذایی جز تیغ دوزخ بر آنان نیست. با این غذا، نه فربه شوند و نه سیر گردند.

لازم به ذکر است که چنان‌که قبلاً اشاره شد، در آستانة مرگ، عقاید و اخلاق و رفتار انسان تجسم می‌یابد و شکل می‌گیرد و آدمی آنها را ملاحظه می‌کند؛ از این‌رو، علامة بزرگوار مجلسی (ره) می‌گوید:

شیخ بهایی (قدس الله روحه) می‌فرماید: همین کردار کنونی در لباس دیگری در قیامت ظهور می‌کند؛ زیرا، فالیوم لاتظلم نفس شیئاً و لا تجزون الّا ما کنتم تعملون[18]؛ چنان‌که در حدیث پیامبر (ص) آمده است: آنان که در ظروف طلا و نقره می‌آشامند، همانا در درونشان آتش جهنم می‌غرد؛ و فرمود: ستم، ظلمات روز قیامت است؛ و  فرمود: بهشت صحرا است و نهال آن سبحان الله و بحمده، است ... .

هشتم- آیاتی که دلالت دارد بر اینکه اعمال انسان دارای ظاهر و باطنی است؛ مثلاً خوردن مال مردم، آتش خوردن است و مصداق کامل آن خوردن مال یتیمان است؛ مانند: آیة 10، سورة نساء.

نهم- آیاتی که دلالت دارد بر اینکه وقتی ظلم که در حقیقت آتش است، در جان انسان ملکه می‌شود، خود انسان هیزم و مواد سوختی جهنم می‌شود؛ مانند: آیة 15 سورة جن، آیة 24 سورة بقره، آیة 10 سوره آل‌عمران، آیة 98 سورة انبیاء.

دهم- آیاتی که دلالت دارد در قیامت، قدرت عمل و کردار انسان به حدی قوی است که عامل را به صورت خود درمی‌آورد، نظیر آیة 18 سورة نبأ و احادیثی که در شرح آن آمده است».[19]

6.تبیین بخش «بیشتر بدانیم»

این بخش در قالب یک مثال, تصویری از همراهان و رفیقان انسان در این دنیا و تداوم دوستی آنان با انسان پس از مرگ ارائه می دهد. این همراهان عبارتند از جسم وتن انسان که انسان همواره به دنبال تغذیه مناسب و آراستگی آن است؛ خانواده انسان اعم از پدر, مادر, زن و فرزند و... ؛ مال و ثروت و درنهایت اعمال و رفتار. در این داستان به خوبی نشان داده شده است که چگونه انسان زندگی خود را صرف بدن خود, خانواده خویش و جمع اوری مال و ثروت می کند اما به هنگام مرگ هیچ یک حاضر به همراهی انسان نیستند و تنها عمل انسان است که در قبر نیر ما را رها نمی کند. عملی که در دنیا بسیار به آن کم توجه هستیم.

7. اندیشه و تحقیق

در بخش اندیشه و تحقیق، سه تمرین وجود دارد که دانش‌آموزان باید آنها را انجام دهند.

در تمرین اول، آنان باید این موضوع را بررسی کنند که آیا اصولاً در مجازات نوع سوم که همان عینیت یافتن عمل است، ظلم امکان‌پذیر است یا نه. می‌دانیم که در مجازات‌های قراردادی، امکان عدم مساوات و ظلم، وجود دارد؛ یعنی، ممکن است مجازاتی بیش از گناه یک شخص، به او بدهند. وقتی خود عمل به صورت مجازات، ظاهر می‌شود، ظلم معنا ندارد.

در تمرین دوم، دانش‌آموزان جدولی را به صورت زیر ترسیم می‌کنند و تفاوت‌های آخرت با دنیا و برزخ را در آن می‌نویسند.

ردیف	دنیا	برزخ	آخرت
1	محل عمل است.	محل عمل نیست.	محل عمل نیست.
2	پروندة عمل باز است.	پروندة عمل باز است.	پروندة عمل بسته است.
3	فقط آثار دنیایی عمل ظهور دارد.	بهره‌ای از آثار اخروی عمل ظهور پیدا می‌کند.	آثار اخروی عمل به طور کامل ظاهر می‌شود.
4	آگاهی‌های انسان محدود است.	آگاهی انسان به اعمال خود، بالا می‌رود.	سطح آگاهی انسان به اعمال خود بالا می‌رود و آنها را به طور حضوری می‌بیند.
5	امکان تقلب و فریبکاری در محاکمه هست.	-	امکان فریب‌کاری در محاکمه نیست.
6	برخی پاداش‌ها قراردادی است.	-	پاداش‌ها ظهور و تجسم خودِ عمل‌اند.

 

تمرین سوم دربارة حدیثی از رسول خدا است. رسول خدا دنیا را به مزرعه تشبیه فرموده است. در این تمرین، شباهت‌های دنیا و آخرت که مربوط به این حدیث است، درخواست شده است.

اگر دل را زمین مناسب برای کشت بدانیم، چه شرط‌هایی برای رسیدن به برداشت محصول خوب ضروری است؟

1. بذر سالم، همان استعدادها و گرایش‌های پاک است.

2. آبیاری و تغذیة مناسب، همان اعمال نیک است.

3. پاک کردن از خس و خاشاک و علف‌های هرز، همان پاک شدن از گناهان است.

4. حفظ کردن از آسیب آفات و حیوانات، جلوگیری از وسوسة شیطان، نفس اماره و دوستان ناباب و عوامل تبلیغی دیگر است.

دانستنی‌های ضروری و اطلاعات مورد نیاز معلم

1. برخی از ویژگی‌های بهشت که در قرآن کریم و روایات آمده، به قرار زیر است:

- بهشت محل حزن و رنج نیست (سورة فاطر: آیات 35-33).

- مؤمنین با سلامت و امنیت وارد بهشت می‌شوند (سورة حجر: آیات 48-45 و سورة نحل: آیات 32-30).

- بهشت «دارالسلام» است و سلام یکی از نام‌های خداست (سورة انعام: آیة 127 و سورة حشر: آیة 23).

- در دعا نیز آمده است «اللهم انت السّلام و منک السّلام و لک السّلام و الیک یعود السّلام». سلام بیان یک تعارف و گفتن درود نیست بلکه سلام اسمی از اسماء خداست؛ بنابراین، خودش حقیقتی است، مانند: رحمت، علم و سایر حقایق که انسان می‌تواند به آن مرتبه، نایل شود (معادشناسی: ج10- ص 107).

- بهشت، هشت در دارد (امیرالمؤمنین علی (ع)، خصال شیخ صدوق- ص 407 و 408).

- در بهشت بیهودگی و لغو نیست (سورة نبأ: آیة 35، سورة واقعه: آیة 24 و سورة غاشیه، آیات 10 و 11).

- بهشت، ویژة مؤمنی است که عمل صالح دارد (سورة بقره: آیة 82، سورة زخرف: آیات 73-68، سورة مؤمن: آیة 40 و سورة محمد: آیة 47).

برای آشنایی بیشتر با ویژگی‌های بهشت، به کتاب معادشناسی تألیف علامه محمدحسین حسینی طهرانی، جلد دهم مراجعه کنید.

2. دربارة جهنم و ویژگی‌های آن، آیات و روایات متعددی آمده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

- جهنم، ریشه در تکبر انسان دارد و تکبر نیز از خصلت‌های اصلی شیطان است (سورة بقره: آیة 34 و آیة 87، سورة اعراف: آیة 36 و سورة غافر: آیة 27)، در حالی که بزرگی و کبریا ویژة پروردگار متعال است (سورة حشر: آیة 23 و سورة اسراء: آیة 17).

- مشرکان راهی جز جهنم ندارند (سورة حج: آیة 31 و سورة بیّنه: آیة 6).

- خلقت بهشت قبل از جهنم است؛ امام باقر (ع) در این باره می‌فرمایند: خداوند بهشت را پیش از آتش آفرید؛ طاعت را پیش از معصیت، رحمت را پیش از غضب، خیر را پیش از شر، زمین را پیش از آسمان، زندگی را پیش از مرگ، خورشید را پیش از ماه و نور را پیش از تاریکی (روضة کافی: ص 145).

- دوزخ دارای درکات است و گفته‌اند که هشت طبقه دارد و پایین‌ترین آن جهنم است؛ طبقات بالای آن به ترتیب: لَطی، حُطَمَه، سَقَر، جَحیم، سَعیر و هاویه هستند (مجمع‌البیان، چاپ صیدا، ج3، ص 338).

- جهنم الان موجود است (سورة توبه: آیة 44 و سورة عنکبوت: آیة 54).

- چگونگی زندگی کردن، مهم‌ترین سؤالی است که پاسخ درست آن سبب می‌شود انسان به بهشت نائل شود و از عذاب رهایی یابد.

 

 

منابع

1. علاوه بر منابع ذکر شده در درس‌های پیش، جلد دهم از مجموعة معادشناسی، تألیف علامه محمدحسین حسینی‌طهرانی توصیه می‌شود (معلم و دانش‌آموز)

2. نهج‌البلاغه، خطبة 181 (معلم و دانش‌آموز)

3. مواقف حشر، استاد محمد شجاعی، کانون اندیشة جوان (معلم و دانش‌آموز)

4. بازگشت به هستی، استاد محمد شجاعی، کانون اندیشة جوان (معلم و دانش‌آموز)

3. تجسم عمل و شفاعت، استاد محمد شجاعی، دانش و اندیشة معاصر (معلم و دانش‌آموز)

3. آموزش عقاید، استاد محمدتقی مصباح‌یزدی، سازمان تبلیغات اسلامی (معلم)

3. واژه‌نامة قرآن، مصطفی اسرار، انتشارات چوگان (معلم و دانش‌آموز). این کتاب که برای کمک به ترجمه است، در تمام درس‌ها کاربرد دارد.